Казан шәһәре Киров районы гомуми белем бирү муниципаль бюджет учреждениесе “Аерым фәннәрне тирәнтен өйрәнүле 151 нче урта гомуми белем бирү мәктәбе”

Дәрес эшкәртмәсе.

Тема: Иярчен шарт җөмләләр.

  Галләмова  Гөлнара  Хәмит  кызы,

                                                       II нче категорияле

                                                                                      татар теле һәм әдәбияты

                                         укытучысы.

Гыйнвар, 2013

Аннотация

 Укучыларны татар теле белән кызыксындыру зур көч һәм сабырлык сорый. Аларның тел өйрәнүгә теләген сүндермәс өчен, төрле метод һәм алымнар куллану бик мөһим. Шул максаттан дәрес материалын да, класстан тыш чаралар эчтәлеген дә кызыклырак, мавыктыргычрак итү балаларның белемен арттыра,  диалогик һәм монологик сөйләм күнекмәләрен үстерә. Укучыларга, бигрәк тә, эшлекле дәрес-уен, дәрес-сәяхәт, дәрес-викторина, кроссвордлар, ребуслар чишү, иҗади үстерелешле технология белән үткәрелгән дәресләр ошый. Шул максатларны истә тотып, мин бу ачык дәресемдә иҗади үстерелешле технология куллануны отышлы дип саныйм.

Тема:  Иярчен  шарт җөмләләр.

Максат:

1.Иярчен шарт җөмләләрне өйрәтү,  төзелешен һәм мәгънәсен аңлату.

2.Иярчен шарт җөмләләр турында төшенчә формалаштыру, аның белдерелү үзенчәлекләрен аңларга булышу, эзләнү юлы аша материалны үзләштерүләренә ирешү; тиз фикерләү, төгәл җавап бирү, фикерләренең дөреслеген дәлилли белү, мөстәкыйльлек  күнекмәләрен үстерү.

3. Укучыларда спортка   карата кызыксыну уяту, сәламәт яшәү рәвеше тәрбияләү.

Дәрес тибы: яңа тема

Дәрес методы: әңгәмә.

Дәрес алымы : эзләнүле.

Дәрес технологиясе : иҗади үстерелешле технология.

Җиһазлау: 8 нче сыйныф дәреслеге Р.Г.Хәсәншина –Татар теле., презентация, терәк схемалар, күзне ял иттерү күнегүләре, мультимедиа, шәхси  карточкалар,

Дәрес планы:

I.  Оештыру.

II. Кабатлау.

III. Өй эшен тикшерү

IV. Яңа материалны аңлату, анализлау

V. Өй эше бирү

VI. Йомгак – рефликсия, билгеләр кую

Дәрес барышы

I Оештыру моменты

Психологик уңай халәт тудыру

Исәнмесез, хөрмәтле комиссия әгъзалары.   Исәнмесез, хөрмәтле укучылар. Минем исемем Гөлнара Хәмитовна.  Бүген мин сезнең белән ачык дәрес үткәрәм.  Әйдәгез, кунакка килгән укытучылар белән дә исәнләшик, хәерле көн телик.

• Исәнмесез, хәерле көн!
•  Сыйныфта кем дежур?

(Дежур рапортын тыңлау. Укучыларны барлау).

II Кабатлау.

-Без  нинди җөмләләр  өйрәнәбез? (кушма җөмләләр)

-Нинди җөмлә ул кушма җөмлә?( ике яки берничә гади җөмләдән торган җөмлә)

-Кушма җөмләнең төрләрен атагыз әле (тезмә, иярченле )

-Нинди җөмлә ул иярченле кушма җөмлә?(үзара ияртү юлы белән бәйләнгән җөмләләрдән торган җөмлә)

-Төзелеше ягыннан иярчен җөмләләр нинди булалар? (аналитик, синтетик)

- Мәгънәсе ягыннан иярчен җөмләләрнең төрләрен атагыз. (иярчен ия, иярчен хәбәр, иярчен тәмамлык, иярчен аергыч, иярчен хәл, иярчен аныклагыч)

-Иярчен хәл җөмләләрнең саны ничә?(8)

-Атап китегез (чылбыр рәвешендә җавап бирәләр) (вакыт, урын, рәвеш, күләм, сәбәп, максат, шарт, кире)

Өй эшен тикшерү.

Ә хәзер өй эшен тикшереп үтик. Сез өйдә гәҗит-журналлардан иярчен максат, иярчен сәбәп җөмләләр булган җөмләләр язып килдегез. Кемнәр укып китәргә тели?

................ укый.

1. (1)без белән татар театрына йөрергә яратабыз, (2)чөнки андагы спектакльләр барыбызга да бик ошый.  ( 1-баш җөмлә, 2- иярчен җөмлә) Бу – аналитик иярчен сәбәп җөмлә. Бәйләүче чара – чөнки теркәгече. “Сабантуй “ гәҗите.

................ укый.

2. (1)Укытучы тәкъдим иткәнгә күрә, (2)мин бу хикәяне укып чыктым. ( 1- иярчен сәбәп җөмлә, 2 – баш җөмлә) Бу синтетик иярчен сәбәп җөмлә. Бәйләүче чара – күрә  бәйлеге. “Ялкын” журналы.

................ укый.

3. (1)Балалар тырыш булсын, (2) моның өчен аларга аларга яхшы тәрбия бирү мөһим. (1 – иярчен максат җөмлә, 2 – баш җөмлә) Бу – аналитик иярчен максат җөмлә. Бәйләүче чара – моның өчен мөнәсәбәтле сүзе.  “Ялкын” журналы.

................ укый.

4. (1)Син бочылмасын дип, (2) мин тизрәк шалтыратырга булдым. (1  – иярчен максат җөмлә, 2 – баш җөмлә) Бу – синтетик иярчен максат җөмлә. Бәйләүче чара – дип бәйлеге.

III Яңа материалны аңлату, анализлау.

Бүгенге дәреснең  темасын сез, гадәттәгечә, үзегез ачыкларга тиеш буласыз.

Тактага карыйбыз. 

Слайд.

Җөмләне укыгыз, схемасын төзегез. Төзелеше һәм мәгънәсе буенча төрен ачыклап, дәрескә уку мәсьәләсен билгеләгез.

• Җөмләне эчән генә укып чыгыгыз.   ............   кычкырып укы әле.

Күңел күзе белән карамасаң, маңгай күзе берни күрми ул. (Р.Хафизова)

Баш җөмлә белән иярчен җөмләне табыгыз әле.

Баш җөмләне укыйбыз. Маңгай күзе берни күрми ул.

Слайд.

Баш җөмлә чыксын […]

Иярчен җөмләне укыйбыз. Күңел күзе белән карамасаң

Слайд.

Иярчен җөмлә чыксын (...-са)

Баш җөмләдән иярчен җөмләгә сорау куябыз.

• Нишләмәсәң?
• Нишләмәсәң? соравына нинди җөмлә кисәген белдергән сүз җавап бирә.
• Карамасаң.
• Карамасаң ул нинди җөмлә кисәге?
• Карамасаң-шарт хәле.  Бәйләүче чара – шарт хәле кушымчасы. Димәк, баш җөмәдәге эш-хәлнең үтәлү-үтәлмәвенә шарт булган эш-хәлне белдергәч, бу нинди җөмлә була инде?
• Иярчен шарт җөмә.

Слайд.

Иярчен шарт җөмлә.

•  Хәзер бәйләүче чараны табабыз.
• -са кушымчасы.
• Бу нинди кушымча?
• Шарт фигыль кушымчасы.
• Төзелеше буенча бу нинди җөмлә була?
• Синтетик.
• Мәгънәсе буенча нинди җөмлә?
• Синтетик иярчен шарт җөмлә.
• Димәк, бүгенге дәреснең уку мәсьәләсен таптык. Без иярчен шарт җөмлә турында өйрәнергә тиешбез. Дәреснең максаты: Иярчен шарт җөмләләрне өйрәнү,  төзелешен һәм мәгънәсен аңлау.

Дәреслек белән эш

Әйдәгез, белемнәребезне тирәнәйтик әле.  306 нчы күнегүне эшлибез.  Үрнәк буенча эшлибез.

• ................ җөмләне укы әле.
• Һәр шигырь юлында йолдыз янмаса, шигырьне язып торырга да кирәкми. (Ш.Бабич)
• Баш җөмләне тап.
• Шигырьне язып торырга да кирәкми.
•  Иярчен җөмләне тап.
• Һәр шигырь юлында йолдыз янмаса.
• Бәйләүче чара кайсы?
• Шарт фигыль кушымчасы –са.
• Димәк бу нинди җөмлә?
• Синтетик иярчен шарт җөмлә.

Хәзер үрнәк буенча, булган белемнәребезне кулланып, 1,2, 5, 6 җөмләләрне урыннарда тикшерәбез. Хәзер дәфтәрләргә числоны язабыз. Бүген – Егерме сигезенче гыйнвар. Тема: Иярчен  шарт җөмләләр. 306 нчы күнегү.

Үзләре дәфтәдә эшлиләр. Бер укучыдан сорыйм, слайдта күрсәтә барам.

СҮЗЛЕК ЭШЕ

Тезген – повод (взяв за поводья)

Аргамак - скакун

1. (1)Агач череп беткән икән,(2)  аның тамырына су сибүдән файда юк.    (1-иярчен җөмлә, 2-б.җ.  Бәйләүче чара – икән бәйлек сүзе.) Бу – синтетик иярчен шарт җөмлә.

ҮЗЕМ ӨЧЕН, синтетик, - сә кушымчасын куеп була.

2. (1)Әз генә тезгенне кактыңмы, (2)ала да оча канатлы аргамак. (Г.Сабитов)

 (1-иярчен җөмлә, 2-б.җ. Бәйләүче чара – мы сорау кушымчасы.) Бу – синтетик иярчен шарт җөмлә.

3. (1)Ичмаса, бер үткен кылыч ясап бирим үзеңә, (2)юкса дөньяда әллә нинди явызлар бар бит әле.(Р.Вәлиева) (1-иярчен җөмлә, 2-б.җ. Бәйләүче чара –юкса мөнәсәбәтле сүзе) Бу – аналттик иярчен шарт җөмлә.

(Җөмләгә сорау бирә алмасалар, 99 бит кагыйдә. Юкса мөнәсәбәтле сүзе. Нишләсә?

4. (1)Газинур, бәлки, әйләнеп тә кайтмас, (2)шулай булса Миңнурыйга бик авыр булачак. (Г.Әпсәләмов)  (1-иярчен җөмлә, 2-б.җ. Бәйләүче чара – шулай булса мөнәсәбәтле сүзе) Бу – аналитик иярчен шарт җөмлә.

• Димәк, укучылар, иярчен шарт җөмләләрнең  төзелеше буенча нинди төрләре бар?
• Аналитик, синтетик.

Слайд

Ә хәзер күзләребезне ял иттереп алабыз.

Азмы – күпме ял итеп алгач, бик рәхәт, шулаймы? Әйе, күзләрне, гомумән, сәламәтлекне сакларга кирәк. Ә сәламәтлекне саклау өчен спортны яратырга кирәк. Сезнең арада да спортны яратучылар бардыр. Бармы? Безнең хөкүмәтебез спортка җитди карый. Менә тиздән Универсиада була. Әйдәгез әле, без дә Универсиадага өлешебезне кертик. Спорт белән бәйләп, Универсиада турына шарт җөмләләр дә кулланып бик кечкенә генә хикәя төзеп алыйк.

Слайд

Спорт-сәламәтлекнең нигезе!

Ә хәзер берничәбезнең чыгышын тыңлап үтик.

1.  Быел бездә Универсиада була. Әгәр студент булсам, мин дә катнашыр идем. Мин әле укучы гына шул! Хәзердән үк спорт белән ныклап шөгыльләнсәм, бәлки, алдагы Универсиадада мин дә катнашырмын. Спортны яратыгыз, ул –сәламәтлекнең нигезе.

2. Мин футбол уйнарга яратам. Әгәр алга таба институтка укырга керсәм, минем дә Универсиадада катнашу мөмкинлегем булачак. Үзебез өчен генә булса физик күнегүләр ясарга кирәк, юкса болай да күп авырыйбыз. Әйдәгез, сәламәт яшәү өчен, спортны яратыйк!

3. Безнең гаилә спортны ярата.  Без бу ял көннәрендә Узиверсиада корылмаларын карап йөрдек. Вакыт булса, бу атнада боз сараена барабыз. Әнисе рөхсәт итсә, бенең белән дус кызым да барачак.  Без спортны яратабыз икән, сәламәт яшәячәкбез.

4. Быел җәй көне Казаныбызда җәйге Универсиада була. Ул июльдә булачак. Андагы спорт ярышларын карарга телисең икән, үткәрелү урыны һәм вакыты белән таныша башларга кирәк.  Уеннарның расписаниесен яхшылап карагыз, юкса теләгән уеныгызны карый алмый калырга мөмкинсез. Без күптән түгел гаиләбез белән бу корылмаларны карап йөрдек. Гаиләм белән студентларның ярышларын карарга барырга уйлыйбыз.

Ә калганнарыгызның эшен  мин тикшереп, нәтиҗәләрен сезгә әйтермен.  Укучылар мин сезнең спортка карата яхшы карата булуыгызга бик шат. Спорт-сәламәтлекнең нигезе!

• Ә хәзер имтиханга хәзерлек дәфтәрләрен алабыз һәм белгәннәребезне гомумиләштереп, 99 һәм 100 нче биттәге кагыйдәләрне файдаланып, иярчен шарт җөмлә турында модель төзибез.

Слайд

Тикшерик әле, дөрес яздыгызмы икән?

1. Иярчен шат җөмлә баш җөмләдәге эш-хәлнең үтәлү-үтәлмәвенә шарт булган эш-хәлне белдерә. Баш җөмләдә мөнәсәбәтле сүз белән бирелгән шарт хәлен ачыклый, я баш җөмләнең шарт хәле урынында килә.
2. Сораулары: нишләсә? нишләмәсә? ни булса? нинди шартларда?
3. Аналитик  җөмләнең бәйләүче чаралары (шулай булса, алайса, алай булса, юкса , шулай итсә һ.б.)
4. Синтетик   җөмләнең бәйләүче чаралары (-са/-сә, -мы/-ме, әгәр + -са/-сә, исә, икән).

• Билгеләмәне дә чыгарыйк инде.  
• Иярчен шарт җөмлә я баш җөмләнең шарт хәле урынында килә , я мөнәсәбәтле сүз белән белдерелгән шарт хәлен ачыклый.

Йомгаклау

• Инде укучылар  нәтиҗә ясыйк Нинди җөмләләр иярчен шарт җөмләләр дип атала? (кагыйдәне кабатлату)

Слайд

Өй эше.  Гадәттәгечә, 310 нчы күнегү барыбызга да, 311 һәм 312 нче күнегүләр ирекле. ( яхшы һәм бик яхшы билгеләре алу өчен.)

Билгеләр кую

Дәрестә катнашуыгыз һәм җавапларыгыз өчен бик зур рәхмәт. Алга таба сезгә уңышлар телим. Сәламәт булыгыз. Дәрес тәмам. Сау булыгыз. Кунаклар белән саубуллашырга онытмыйк.

• Саубулыгыз!
• Саубулыгыз!

Аналитик бәйләүче чаралар-шулай булса, юкса,алай булса, алайса

Синтетик бәйләүче чаралар- са/сә, икән.исә, мы/ме  кисәкчәсе

(-саң), [….]  - синтетик иярчен шарт җөмләле кушма җөмлә.

Вакыт калса УЕН.  ДӘВАМ ИТ!!! Мәкальләрне, халык җырларын ни дәрәҗәдә белүегезне сыныйм.

1. Кулыңда китап булса башыңда гыйлем булыр.
2. Син эшне сөйсәң, эш тә сине сөяр.
3. Илең турында уйласаң гомерең озын булыр.
4. Бас, кызым, Әпипә,

Син басмасаң,  мин басам.

5. Басып сайрар талы сынса

Сандугач та моңлана.

6. Мин сагынсам, айга карыйм,

          Син кара йолдызларга.

Синоним җөмләләр төзегез.

 Җил исмәсә, камыш селкенми.

Җил исми икән, камыш селкенми.

Җил исмәде исә ,камыш селкенми.

Җил исмәдеме, камыш селкенми.

Аналитик

Җил исми, шулай булса камыш селкенми.

Җил исми, алай булса камыш селкенми.

II вариантка 7 нче җөмлә бирелә.

Синоним җөмләләр

Буразна тирән сөрелсә, башаклар эре була

Буразна тирән сөрелә икән, башаклар эре була.

Буразна тирән  сөреләме, башаклар эре була.

Аналитик

Буразна тирән сөрелә, шулай итсәң башаклар эре була.

Буразна тирән сөрелә, алай булса башаклар эре була.

Буразна тирән сөрелә, шулай  булса башаклар эре була